هر مكتبى پيامى براى جامعه دارد و مردم را به پذيرش آن فرامى‏خواند و در اين جهت از روش‏هاى ويژه‏اى بهره مى‏جويد كه بااهداف اصلى آن مكتب وابسته است. تمامى پيامبران از حضرت‏آدم(ع) تا منجى بشريت‏حضرت خاتم(ص) از جانب خداوند مبعوث شدندتا انسان را از ظلمت و جهل به نور علم و هدايت و از تنگناى‏طبيعت‏به وادى بى‏انتهاى معنويت و از ظلم و شقاوت به عدل وكرامت و از پرستش بت‏ها به عبادت خدا و از اطاعت اغيار و اشراربه استجابت اوليا و رسولان رهنمون شوند. پيام الهى پيامبران رابا توجه به شرايط اجتماعى و فرهنگى جوامع بر سه محور توحيد،نبوت و معاد پايه‏گذارى شده است. وجه تمايز اين دعوت‏ها دركيفيت‏بيان آن محورها و تبيين مسايل فرعى مطابق فهم و شعورمردم است. گرچه روش تبليغى هر يك از پيامبران داراى ارزش ويژه‏خود مى‏باشد.
اما در اين نوشتار تنها به شيوه‏هاى تبليغى پيامبر خاتم(ص)خواهيم پرداخت.

در آغاز به طور اختصار وضع جهان عرب و وقايع تاريخى و اجتماعى‏عرب جاهليت را از نظر مى‏گذرانيم.
جملات كوتاه و گهربار اميرالمؤمنين(ع) تا حدودى روشنگر اخلاق وروحيات جامعه عرب پيش از اسلام و شاهد زنده‏اى بر انحطاط فكرى وفساد اخلاقى آنان است. (1) ايشان مى‏فرمايند:
خداوند، محمد(ص) را بيم دهنده جهانيان و امين وحى و كتاب خودمبعوث كرد و شما گروه عرب در بدترين آيين و پست‏ترين جاها به‏سر مى‏برديد. در ميان سنگلاخ‏ها و مارها اقامت داشتيد، آب‏هاى‏لجن‏آلود مى‏آشاميديد و غذاهاى خشن (مانند آرد هسته خرما وسوسمار) مى‏خورديد و خون يكديگر را مى‏ريختيد. و از خويشاوندان‏دورى مى‏كرديد.
بت‏ها در ميان شما برپا بود و از گناهان اجتناب نمى‏كرديد. (2)
قرآن نيز اين موضوع را گوشزد و مى‏فرمايد:
(و كنتم على شفا حفره من النار فانقذكم منها). (3)
جريان «اسعدبن زراره‏» نيز مى‏تواند روشن‏گر بسيارى از نقاطزندگى مردم حجاز باشد. (4)
رسول گرامى(ص) در پاسخ به پرسش او دوآيه زير را تلاوت فرمودند. دقت در معناى اين آيات به خوبى وضع‏آن دوران را روشن مى‏سازد.
(قل تعالوا اتل ما حرم ربكم عليكم الا تشركوا به شيئا وبالوالدين احسانا ولا تقتلوا اولادكم من املاق نحن نرزقكم واياهم ولا تقربوا الفواحش ما ظهر منها و ما بطن ولا تقتلواالنفس التى حرم الله الا بالحق ذلكم وصاكم به لعلكم تعقلون ولاتقربوا مال اليتيم الا بالتى هى احسن حتى يبلغ اشده و اوفواالكيل والميزان بالقسط لا نكلف نفسا الا وسعها و اذا قلتم‏فاعدلوا و لو كان ذا قربى و بعهد الله اوفوا ذلكم وصاكم به‏لعلكم تتقون. (5)
مضمون‏هاى اين دو آيه گواه بر اين است كه تمامى اين خصلت‏هاى‏ناروا دامن‏گير توده عرب بود و براى همين جهت رسول خدا(ص) نخست‏اين دو آيه را تلاوت كرد تا اهداف رسالتش معلوم شود. (6)
تفكر اعراب در باره خداوند و معاد بسيار خرافى و افسانه پرستى‏بسيار رايج‏بود. زن ضعيف بود و تحقير و مظلوم واقع مى‏شد.
آنان قبايلى پراكنده و ملتى خموش و راكد بودند. (7) نه از علم ومذهب در بين آنان نشانى بود (8) و نه از سواد بهره‏اى برده‏بودند. (9)
در چنين جامعه‏اى پيامبر گرامى‏اسلام(ص) مبعوث گشت. او عرب را ازتاريكى‏ها به سوى نور هدايت كرد. و از آنان امتى پديد آورد كه‏از گمنامى به سوى شهرت و از سستى به سوى بيدارى و از پستى به‏سوى فراز رفتند. و هنوز يك قرن نگذشته بود كه يك پاى در هند ويك پاى ديگر در اندلس نهادند. (10)

قبل از بررسى روش‏هاى تبليغ، به شناسايى عواملى كه موجب توفيق‏پيامبر گرامى اسلام(ص) شد، مى‏پردازيم: اولين ركن مهم در تبليغ‏پيامبر(ص) ويژگى‏هاى برتر پيام ايشان بود.

اگر محتواى پيام رسول خدا(ص) داراى اين ويژگى‏ها نبود، حتى درصورت وجود زمينه مساعد، تبليغ يك تلاش كور و بى‏حاصل بود.
اين ويژگى‏ها عبارتند از:

پيامبر(ص) پيام خويش را با منطق و استدلال بيان مى‏فرمود. معارف‏دينى زمينه پذيرش عقلى داشت و ابهام‏ها و تاريكى‏ها را از اذهان‏مى‏زدود.

اقناع احساسات متعالى از سوى اسلام موجب شد تا افراد به سهولت‏در راه هدف‏هاى مكتب فداكارى كنند و جان‏هايشان را ضامن اجراى‏احكام مكتب قرار دهند.

هماهنگى معارف دينى با نيازهاى فطرى و طبيعى بشر باعث‏شد تانه تنها وحى آسمانى را عقل‏ها بپذيرند، بلكه در عمق روح بشر هم‏رسوخ كند هم چنان كه قرآن مى‏فرمايد: (و يخرون للاذقان يبكون ويزيدهم خشوعا). (11)

از اصول مهم تربيتى واقع‏بينى است. در هر تبليغ كارآمد در آغازبايد ويژگى‏هاى مخاطب را به خوبى شناخت. آن گاه با رفع موانع وبه كارگيرى عوامل مؤثر و مراقبت مستمر زمينه پيشرفت معارف‏دينى را فراهم آورد.
پيامبر گرامى(ص) در ميان عرب رشد و نمو كرده، با اوضاع جامعه‏آشنا و از معيارها و امور مورد توجه آن‏ها باخبر بود.
همين امر باعث‏شد تا پيامبر(ص) بتواند زمينه مناسب بيان مطالب‏خود را مهيا كنند.
در اين جا به پاره‏اى از روش‏هايى كه پيامبر(ص) به كار بست تابتواند در مخاطب زمينه مساعدى به وجود آورد، اشاره مى‏شود.
مهمترين آن‏ها عبارتند از:

بايد دانست كه همه مخاطبين از آن‏چنان ظرفيتى برخوردار نيستندكه در وهله نخست‏به دعوت، پاسخ مثبت دهند. پيامبر نيز با توجه‏به همين نكته اقدام به تبليغ فرمود. اذيت و آزارهاى فراوان رابه جان خريد و از دعوت به اسلام دست‏بر نداشت. (12) همچنين افراداز ظرفيت‏ها و استعدادهاى متفاوتى بهره‏مندند. لذا پيامبرگرامى(ص) با عنايت كامل به ميزان پذيرش و استعداد هر فرد،دعوت خود را ابلاغ مى‏فرمودند. تبليغى كه از انعطاف برخوردارنباشد، ناكارآمد و خستگى آور است. پيامبر گرامى در اين باره‏مى‏فرمايند:
«امرنا معاشر الانبياء ان نكلم الناس بقدر عقولهم‏». (13)

حضرت رسول(ص) با اقشار و همه گروه‏هاى سنى ارتباط داشت.
دعوت پيامبر(ص) پير و جوان، زن و مرد، فقير و غنى، باسواد وبى‏سواد، را شامل مى‏شد.
قرآن در اين باره مى‏فرمايد:
(رحمه للعالمين); (14)
(هدى للناس) (15) ;
(كافه للناس); (16)
(للعالمين نذيرا). (17)

روش هدايت پيامبر(ص) براى همه گروه‏ها و طبقات يكسان نبوده وهر گروه يا فردى را به شيوه‏اى خاص دعوت مى‏فرمود. گاه فردى بايك جرقه هدايت مى‏شد و گاه موج و تلاطمى شديد براى دعوت، ضرورت‏داشت. براى دعوت اهل كتاب، بر مشتركات تاكيد و كافران را به‏تفكر و تامل و خردورزى دعوت مى‏فرمود.
چهارم: توجه به نيازهاى بشرى، زمينه مناسب ابلاغ
هر فرد آن هنگام تعادل و توازن خويش را باز مى‏يابد كه نيازهاى‏جسمى و روحى او تامين شده باشد.
قرآن مى‏فرمايد:
(فليعبدوا رب هذا البيت الذى اطعمهم من جوع و امنهم من‏خوف). (18)
اين آيه شاهد بر اين مطلب است كه خداوند با عنايت‏به‏رفع دو نياز طبيعى بشر امر به پرستش مى‏كند در متون اسلامى نيزاين نكته مورد توجه قرار گرفته است. اميرالمؤمنين(ع)مى‏فرمايد:
«ان للقلوب شهوه و اقبالا و ادبارا فاتوها من قبل شهوتها واقبالها فان القلب اذا اكره عمى‏». (19)
قلب آدمى داراى (دو حالت) در ميل و رغبت و اكراه و تنفر است.
از در ميل و رغبت آن وارد شويد چرا كه روح و روان آدمى وقتى‏چيزى را ناخوش دارد نابينا مى‏شود.

ويژگى‏هاى فردى پيامبر(ص) از مهم‏ترين عوامل توفيق حضرت به شمارمى‏آيد. هيچ تبليغى بالاتر از شايستگى مبلغ و عمل به گفتار خودنيست.
امام صادق(ع) در روايتى شرايطى را كه براى پيشبرد هر كارى واز جمله تبليغ دين است را چنين بر مى‏شمارد.
«فاذا اجتمعت النيه والقدره و التوفيق و الاصابه و هنالك تمت‏السعاده‏». (20)
هنگامى كه نيت و قدرت و توفيق و صائب بودن در عملى جمع شدندسعادت و وصول به هدف حاصل شده است. اگر چه اين ويژگى‏ها تمام وكمال در پيامبر(ص) بوده است، براى آشنايى كامل شرح بيشترى رامى‏آوريم.

پيامبر(ص) براى تبليغ اسلام وحى الهى را مى‏شناخت و به تمام‏زواياى آن آگاهى داشت. بدون تكيه بر اين و آن، سخنانش رامى‏گفت و هيچ‏گاه از ظن و گمان‏هاى پوچ پيروى نمى‏كرد. قرآن نيزمى‏فرمايد:
(ولا تقف ما ليس لك به علم...). (21)
و قرآن گواه صدق و درستى گفتار را برهان و دليل مى‏داند ومى‏فرمايد: (قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين). (22)
اميرالمؤمنين على(ع) در اين باره مى‏فرمايد:
«عليكم بالدرايات لا بالروايات‏». (23)
آيت و بينش و دقت را فرا روى خود قرار دهيد نه نقل قول‏هاى‏بررسى نشده را.

آن‏چه در تمام مراحل تبليغ مدد كار حضرت بود، باور قلبى او به‏هدفش بود. بالاترين عامل توفيق تبليغى پيامبر(ص) استقامت وپشتكار او است كه از ايمان و باور او به هدف مقدسش نشات‏گرفته است.

پيامبر(ص) همواره، بيش از همه به دستورات دينى كه آن را ابلاغ‏مى‏فرمود، عمل مى‏كرد. با اين روش هم اطمينان و اعتماد مخاطب راجلب مى‏كرد و هم ثابت مى‏نمود كه عمل به دستورات دينى كار مشكلى‏نيست.
علاوه بر اين اگر سخن از فردى عامل باشد بر قلب و جان اثرمى‏گذارد. هم‏چنان كه فرموده‏اند:
«ان الكلام اذا خرج من القلب دخل فى القلب و اذا خرج من‏اللسان لم يتجاوز الاذان‏».

يكى از عواملى كه پيامبر را موفق كرد خلق نيكو و رفتار پر ازعطوفت آن حضرت بود. ايشان پيام را با نرمى و مدارا تبليغ‏مى‏كرد، لذا جاذبه و كشش بيشترى در ميان مخاطبان داشت. قرآن دراين باره مى‏فرمايد:
(فبما رحمه من الله لنت لهم ولو كنت فظا غليظ القلب لانفضوامن حولك...). (24)
در جايى كه اساس و مبانى دين ثابت است، نرمش‏مى‏تواند در موفقيت تبليغ مؤثر باشد. به همين جهت وقتى‏پيامبر(ص)، امير مومنان(ع) و معاذ را براى تبليغ به يمن‏روانه مى‏سازد مى‏فرمايد:
«انطلقا فبشرا ولا تنفرا و يسرا ولا تعسرا» (25)
مردم را مژده و بشارت دهيد و آن‏ها را از خود مرانيد، بر آن‏هاسهل و آسان بگيريد نه سخت و دشوار.
و حضرت صادق(ع) نيز مى‏فرمايد:
«فرغبوا الناس فى دينكم‏» (26)
«مردم را در دين و عقايد خود «ترغيب و تشويق‏» نماييد».

قرآن شريف در وصف پيامبر(ص) مى‏فرمايد:
(لقد جائكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم‏بالمؤمنين روف رحيم). (27)

خداوند در اولين دستور براى آشكار كردن دعوت به پيامبر(ص)مى‏فرمايد:
(و انذر عشيرتك الاقربين و اخفض جناحك لمن اتبعك من‏المؤمنين). (28)
«نخست‏خويشاوندان نزديك را انذار كن، آن‏گاه پر و بال رحمت رابر تمام پيروان با ايمانت‏به تواضع بگستران‏». اين فروتنى وعدم ابراز انانيت و منيت از روش‏هاى مهم تبليغى پيامبر محسوب‏مى‏شود.

اگر پيامبر(ص) تمام مطالب را يك باره با مخاطبين خود در ميان‏مى‏گذاشت هرگز نمى‏توانست انتظار نتيجه‏اى داشته باشد. ايشان‏همواره مى‏فرمودند كه نمى‏توان در وهله نخست تكاليف بزرگ را بردوش مخاطبين نهاد. حتى دستورات شرعى هم به تدريج ابلاغ شده‏چنان كه فرمودند:
«يا على ان هذا الدين متين فاوعل فيه برفق و... ان المنبت لاظهرا ابقى ولا ارضا قطع‏».
«اى على، اين دين، دين متينى است پس در آن به آرامى وارد شو،و بدان، كسى كه افراط و زياده‏روى كند نه راهى را مى‏پيمايد نه‏پشتى براى خود باقى مى‏گذارد».

پيامبر(ص) پس از آن كه پيام توحيد خويش را به گوش مردم رساندهيچ‏گونه سازشى در اين مسير را روا ندانست.
استقامت و تداوم آموزش و نظارت مستمر باعث موفقيت پيامبر(ص)شد. او در تمام لحظات زندگانى لحظه‏اى از تاكيد بر رسالت‏خويش‏غافل نشد.

آن چه باعث‏شد تا پيام نبى اكرم(ص) نفوذ بيشترى داشته باشدسعه صدر ايشان بود. پيامبر(ص) بسيارى از راه‏ها را با نيروى‏صبر پيمود و در راه تبليغ از حربه صبر و استقامت‏بهره برد.
خداى متعال در قرآن مى‏فرمايد:
(لتبلون فى اموالكم و انفسكم و لتسمعن من الذين اوتواالكتاب‏من قبلكم و من الذين اشركوا اذى كثيرا و ان تصبروا و تتقوافان ذلك من عزم الا مور). (29)
يقينا شما با مال و جان آزمايش خواهيد شد. و از كسانى كه پيش‏از شما كتاب آسمانى بر آن‏ها نازل شد و از مشركان زخم زبان‏خواهيد شنيد، و اگر صبر و تقوا پيشه كنيد، يقينا چنين چيزى‏سبب قوت اراده در كارها است.
در تمام مواردى كه قرآن دعوت به صبر فرموده است، در باره دين‏بوده است.

پيامبر(ص) در راه رساندن وحى الهى از هر گونه تكلفى به دوربود. همين امر باعث مى‏شد تا فهم مطالب بر مردم آسان گشته، باآغوش باز پذيراى مسايل دين باشند، ايشان در اين باره‏مى‏فرمودند:
«نحن معاشر الانبياء و الاولياء براء من التكلف‏». (30)
«ما گروه پيامبران از تكلف به دور هستيم‏».

يكى از ويژگى‏هاى پيامبر(ص) در تبليغ دين، اين بود كه در قيدگرايش‏هاى خويشى و گروهى و قومى اسير نگشت. همين آزادگى ازوابستگى‏ها باعث‏شد تا نبى اكرم(ص) بتواند حقيقت را آن‏طور كه‏شايسته است‏به گوش مخاطبان برساند. (31)

از اصول مهمى كه پيامبر(ص) در دوران بيست و سه ساله تبليغش‏رعايت مى‏فرمود، اين بود كه هرگز كارى را بدون طرح و ارزيابى‏دقيق انجام نمى‏داد. بلكه با دقت و ژرف‏انديشى، موقعيت وامكانات را سنجيده آنگاه به آن كار اقدام مى‏نمود. صلح حديبيه‏يكى از اين موارد بود كه نتايج‏بسيار پرارزشى را به دنبال‏داشت.
عوامل بيرونى توفيق تبليغى پيامبر(ص)
پيامبر(ص) با شناخت روحيات مخاطبين خود شيوه‏هاى گوناگونى براى‏تبليغ داشت كه آن را ارائه مى‏داد. بعضى از اين شيوه‏ها عبارتنداز:

برخى افراد داراى روحيه‏اى منطقى هستند و مسايل را جز از راه‏برهان و استدلال و فكر نمى‏پذيرند اينان را نمى‏توان با انگيزش ويا مهار احساسات به راه آورد. پيامبر(ص) نيز چنين شيوه‏اى رادر بعضى موارد به كار مى‏بست. قرآن نيز روش دعوت پيامبر(ص) رااين چنين معرفى مى‏فرمايد:
(هوالذى بعث فى الا ميين رسولا منهم يتلوا عليهم اياته و يزكيهم‏و يعلمهم الكتاب والحكمه و ان كانوا من قبل لفى ضلال مبين). (32)

يكى از راه‏هاى دعوت و جلب قلوب، استفاده از موعظه است.
پيامبر(ص) براى جذب افرادى كه داراى احساسات و عواطفى جوشان‏بودند و همچنين بيدارى عمومى از موعظه بهره مى‏بردند.
اميرالمؤمنين على(ع) در تعريف موعظه مى‏فرمايند:
«المواعظ صقال النفوس و جلاء القلوب‏». (33)
«ثمره الوعظ الانتباه‏». (34)
مواعظ پيامبر(ص) عمدتا در باره تقوا، زهد، دنيا، طول امل،هواى نفس، عبرت از گذشته، اهوال مرگ و قيامت و... بوده است.

حكمت تعليم و موعظه تذكار است. حكمت‏براى آگاهى و موعظه براى‏بيدارى است. حكمت مبارزه با جهل و موعظه مبارزه با غفلت است.
سر و كار حكمت‏با عقل و فكر است و سر و كار موعظه با دل وعاطفه است. حكمت‏ياد مى‏دهد و موعظه يادآورى مى‏كند. حكمت‏برموجودى ذهن مى‏افزايد و موعظه ذهن را براى بهره‏بردارى ازموجودى خود آماده مى‏كند، حكمت چراغ و موعظه باز كردن چشم است،حكمت‏براى انديشيدن است و موعظه براى به خود آمدن.
حكمت زبان عقل است و موعظه پيام روح. (35)

سخت‏ترين مرحله در دوران تبليغ پيامبر(ص) تغيير و تصرف درعقيده عرب‏ها و مشركان بود. زيرا آنان افرادى غالبا متعصب وبعضا عنود بودند. امام صادق(ع) نيز با توجه به همين نكته‏مى‏فرمايد: «ازاله الجبال اهون من ازاله القلب عن موضعه‏». (36)
حركت دادن كوه‏ها از برطرف كردن باورهاى قلبى افراد آسان‏تراست. پيامبر(ص) براى كسب موفقيت در امر تبليغ مواردى چند رارعايت مى‏فرمود:

از آن‏جا كه نمى‏توان باور و عقيده را با زور و اكراه منتقل‏كرد، بايد تبليغ در جوى آرام و آزاد باشد و مخالف، فرصت اظهارعقيده را داشته باشد. پيامبر(ص) نيز اين نكته را رعايت‏مى‏فرمود. قرآن هم در اين باره مى‏فرمايد:
(لست عليهم بمصيطر). (37)
(لا اكراه فى الدين قد تبين الرشد من الغى). (38)

پيامبر(ص) حتى اگر ناچار به مجادله بود اما هميشه از مشاجره وكوچك شمردن مخاطب احتراز مى‏فرمود. هرگز در اولين برخورد باورافراد را تمسخر نمى‏كرد. اميرمومنان(ع) نيز مى‏فرمايد:
«الافراط فى الملامه يشب ميزان اللجاج‏». (39)
افراط و زياده‏روى در سرزنش موجب شعله‏ور شدن آتش عناد مى‏شود.
قرآن كريم نيز در باره اين نكته روانى و اخلاقى مى‏فرمايد:
(و قل لهم فى انفسهم قولا بليغا). (40)
بعضى از تفاسير آيه را اين‏گونه معنا مى‏كنند: (41)
«در خلوت و تنهايى با آنان گفتارى رسا و مؤثر بگو».

پيامبر(ص) در سراسر دوران تبليغ خويش بحث را از جايى كه موردپذيرش طرف مقابل بود آغاز مى‏كرد. اين شيوه سازنده به ويژه درمواجه با اهل كتاب به كار گرفته مى‏شد.

يكى از ابزارى كه پيامبر(ص) در تبليغ معارف دينى و بيدارى‏مردم از آن بهره‏بردارى مى‏كرد، خطابه است.
شهيد بزرگوار آيه‏الله مطهرى(ره) در باره خطابه و موعظه چنين‏گفته‏اند: «سر و كار خطابه نيز با احساسات است اما خطابه براى تهييج وبى‏تاب كردن احساسات است و موعظه براى رام كردن و تحت‏سلطه‏درآوردن. خطابه آن‏جا به كار مى‏آيد كه احساسات خمود و راكد است و موعظه‏آن‏جا ضرورت پيدا مى‏كند كه شهوات و احساسات خودسرانه عمل‏مى‏كند، خطابه احساسات غيرت و حميت و سلحشورى و عصبيت و شرافت‏و كرامت و خدمت را به جوش مى‏آورد و پشت‏سر خود جنبش و حركت‏ايجاد مى‏كند. اما موعظه جوشش‏ها و هيجان‏هاى بى‏جا را خاموش‏مى‏كند. خطابه زمام كار را از دست‏حساب‏گرى‏هاى عقل خارج مى‏كند وبه دست توفان احساسات مى‏سپرد. اما موعظه توفان‏ها را فرومى‏نشاند و زمينه را براى حساب‏گرى و دورانديشى فراهم مى‏كند. خطابه به بيرون مى‏كشد و موعظه به درون مى‏برد...». (42)

هم‏چنان كه اشاره شد، پيامبر(ص) همواره با عنايت‏به توانايى وظرفيت افراد و گام به گام معارف را ابلاغ مى‏فرمود و خود اولين‏عامل به اين معارف بود. ايشان براى استقرار و رسوخ معارف درجان پيروان، تعاليم خود را بارها تكرار مى‏فرمود.
حضرت بيانى فصيح و بليغ داشتند و معارف دينى را «ابلاغ مبين‏»مى‏كرد و با پرهيز از پرگويى كلام، نيازهاى مخاطب را در نظرمى‏گرفت و در هر موقعيت و فرصت مناسبى، مطالبى را كه همواره‏تازه و جذاب بود، بيان مى‏فرمودند. داستان‏هاى واقعى قرآن كه‏علاوه بر جذابيت، فوق‏العاده درس‏آموز و عبرت برانگيز است، نيزيكى از وسايل تبليغى بود كه معارف را غير مستقيم به مخاطب‏مى‏رساند.
پيامبر(ص) به عنوان بزرگ مبلغ اسلام، همواره ارتباط فردى خودرا با مخاطبين حفظ مى‏فرمود و در كنار آن به ارتباط جمعى كه دربرپايى شعاير دينى از قبيل نماز جمعه و جماعت و مراسم حج و... نمود مى‏يافت، اهتمام فراوان مى‏داد.